Bij Brique Architecten worden vaak en graag maatschappelijke opgaven uitgediept en uitgewerkt. Daaronder talloze scholen, waarbij monumentale gebouwen niet worden geschuwd. Suzanne Ellis (architect en partner bij Brique Architecten) weet er na de renovatie van het Stedelijk Gymnasium in Haarlem alles van en gaat in op enkele belangrijke kwesties.
Brique Architecten heeft eerder diverse monumenten gerenoveerd en liet al bij het Eerste Christelijk Lyceum in Haarlem zien hoe je met behoud van monumentale waarden ook recht kunt doen aan het onderwijs van deze eeuw. Dat is nu opnieuw gelukt bij het Stedelijk Gymnasium, daterend uit 1863 en 1924.
Wie er nu binnenkomt, ziet een heel licht en open interieur, met veel mogelijkheden voor onderling contact. “Dat was totaal verloren gegaan”, begint Suzanne Ellis. “Het gebouw was helemaal opgedeeld, met verschillende vloerniveaus, zodat je geen idee had waar iedereen was. Het was kruip-door-sluip-door. De helderheid was er helemaal uit, terwijl er in de oorspronkelijke gebouwen echt wel een orde zat.”
Transparantie
“Het probleem bij traditionele renovaties van monumenten”, vervolgt Ellis, “is vaak de transparantie. Het zijn meestal vrij gesloten gebouwen met allemaal lokalen aan een gang en met weinig ruimte voor contact en andere vormen van onderwijs, zoals een projectgroep of zelfstudie. Dat zagen we eerder in Haarlem bij het Eerste Christelijk Lyceum en dat past niet meer bij het onderwijs van deze tijd, waarin zichtbaarheid, ontmoeting en verschillende leervormen een rol spelen. Daardoor is er vaak angst om in zo’n gebouw te blijven en kiest men voor nieuwbouw.”
“Door de gebouwen van binnen vrij rigoureus te renoveren, hebben we de oude structuur weer teruggebracht. Tegelijk hebben we voor de benodigde transparantie grote openingen in de klaslokalen gemaakt. De structuur van de originele wanden blijft echter zichtbaar. Zo is er nu weer een duidelijke as, heeft iedereen meer contact met elkaar en is het veel beter zichtbaar wat er gebeurt in de school.”
Naast de eigentijdse uitstraling van het nieuwe interieur, zijn er binnen en buiten tal van monumentale details zichtbaar gebleven. Als Rijksmonument moest de renovatie natuurlijk erg zorgvuldig plaatsvinden. Ellis: “In het bouwdeel uit 1921 is eerder al zoveel gedaan, dat daar weinig van de oorspronkelijke detaillering is overgebleven. De monumentale details zitten nu vooral in de gevel. Die is met behoud van de oorspronkelijke detaillering van de kozijnen helemaal verduurzaamd met behulp van voorzetwanden en renovatieglas. Binnen zijn er verder granito vloeren, glas in lood en al het houtwerk is gerestaureerd. De oorspronkelijke deuren met een toog zijn behouden gebleven en alle nieuwe kozijnen zijn uitgevoerd in eiken, zodat je goed kunt lezen wat oud en nieuw is. De wanden zijn geïsoleerd en opnieuw gestuct en in de houten vloeren is een veel betere geluidsisolatie aangebracht. Dat laatste zie je idealiter niet, maar voegt een enorme kwaliteit toe.”
Houtbouw
Naast de twee oude bouwdelen is er nog een houten bouwdeel bij gekomen (rechts op de afbeelding hierboven). Het zijn dus feitelijk drie afzonderlijke gebouwen, maar door de uitstraling van het interieur voelt het toch als één school. Ellis: “Dat het afzonderlijke gebouwen zijn, zie je ook nog aan de hoogteverschillen tussen de gebouwen. Die onafhankelijkheid moet je gewoon laten zien en daar hebben we ons echt hard voor gemaakt.”
“Heel opvallend daarbij is de mooie, verbindende trap die centraal in het pand is toegevoegd. We vonden dat de nieuwbouw echt iets van de 21ste eeuw moest zijn, zodat je drie eeuwen bij elkaar brengt. Daarom kozen we voor houtbouw en voor een centrale nieuwe trap, die zorgt voor een soort verbindend wow-effect. Als hoofdelement komt daar het interieur uit de verschillende eeuwen heel mooi samen. Aan de ene kant zie je nog de originele kozijnen en aan de andere kant heb je een echt modern, transparant, houten bouwdeel. De keuze voor houtbouw is bovendien niet alleen genomen vanwege de duurzaamheid, maar ook in verband met de binnenstedelijk opgave en krappe bouwplaats. Je kunt er met een vrachtwagen nauwelijks zware bouwmaterialen naartoe brengen.”
Congres
Ellis gaat een en ander verder toelichten tijdens het Duurzame & Gezonde Scholen Congres. Daar gaat ze vertellen over het hele proces - voor haar essentieel - en pleiten voor een bepaalde werkwijze. Daarbij is de rol van de installateur en de integratie van installaties erg belangrijk, aldus Ellis. Er is een gebalanceerd ventilatiesysteem aangelegd, wat een enorme puzzel opleverde. Ellis: “In zo’n gebouw is oorspronkelijk niet een grote installatieruimte voorzien, dus een deel van de installaties staat nu op het dak. Daarvoor was veel afstemming nodig.”
Ellis vindt verder dat onderzoek vooraf een veel groter onderdeel van het proces moet zijn in vergelijking met nieuwbouw of de renovatie van een niet-monumentaal pand. En dat betreft een heel scala aan onderwerpen, van de installaties tot de verborgen gebreken en van de architectonische historie van het pand tot het echt grip krijgen op hoe het pand in elkaar zit. “Doe dat aan het begin van het proces en niet pas als het bestek klaar is.”
Nieuwbouw of renovatie
Bij de keuze voor nieuwbouw of renovatie vindt Ellis het ten slotte haar verantwoordelijkheid om te laten zien hoe waardevol het behoud van gebouwen kan zijn. “Wij laten graag zien hoe we die monumentale schoolgebouwen hun waarde en hun eigen karakter kunnen teruggeven. Maar wel met de nodige flexibiliteit en een invulling voor het onderwijs van nu. Die oude gebouwen hebben vaak unieke kwaliteiten die je niet altijd terugkrijgt in nieuwbouw. Zoals de prachtige, grote, hoge lokalen van het Stedelijk Gymnasium. En zelfs als het geen oude, monumentale gebouwen zijn, heeft vaak het betonskelet nog heel veel waarde en kan je er veel kanten mee op.”
Het resultaat van de renovatie van het Stedelijk Gymnasium in Haarlem is te zien in dit filmpje:
Veel meer over het verbouwen van monumentale schoolgebouwen ontdek je in een speciale inspiratiesessie van Suzanne Ellis en Nataly Wierenga (Brique Architecten) met rector én opdrachtgever Henk Jan van der Werff tijdens het Duurzame & Gezonde Scholen Congres op 13 november in Apeldoorn. Ontdek hier het complete programma of meld je meteen aan.
Blijf nog beter op de hoogte van al ons nieuws en abonneer je op onze wekelijkse nieuwsbrief.
Tekst: Ysbrand Visser
Fotografie: Maarten Noordijk
